Sanat, insanın estetik, entelektüel ve duygusal deneyimlerini, düşüncelerini ifade etme, yaratma ve paylaşma biçimi olarak tanımlanabilir. Ancak sanatı yalnızca görsel veya işitsel bir ifade biçimi olarak adlandırmak yeterli olmayacaktır. Zira sanat, insanlık tarihinin en eski zamanlarından itibaren, dil, kültür, toplum, psikoloji, bireysel deneyimler ve toplumsal değişimler ile iç içe geçmiş, çok katmanlı bir olgudur. Bu yönüyle sanat için hem bireysel hem de kolektif bir deneyim, bir kültür aktarımı ve bir düşünsel arayış dememiz daha yerinde olacaktır.
Bunun yanında sanat, pek çok farklı kültürde, zaman diliminde ve coğrafyada kendini farklı biçimlerde göstermiştir. Resim, heykel, müzik, edebiyat, sinema, dans, performans sanatları, mimari gibi geleneksel sanat biçimlerinin yanı sıra çağdaş sanat, dijital sanat ve multimedya gibi yeni disiplinler de sanatsal ifade alanını oldukça genişletmiştir.
Sanat kavramını belirli bir bağlamda tanımladıktan sonra şimdi de “sanat eserinin” çerçevesini çizmeye çalışalım. Sanat eserini, bir sanatçının düşünsel, duygusal ve estetik dünyasını belirli bir biçimde dışa vurduğu, özgün bir yapıt olarak ifade etmemiz mümkündür.Peki Fikir ve Sanat Hukuku kapsamında “eser”i nasıl tanımlayabiliriz?
FSEK (Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu 1/B-a maddesi uyarınca “Eser: Sahibinin hususiyetini taşıyan ve ilim ve edebiyat, musiki, güzel sanatlar veya sinema eserleri olarak sayılan her nevi fikir ve sanat mahsulüdür.” Bu anlamda mahsulün eser sayılabilmesi için fikri bir çaba sonucu oluşmuş olmasının yanında iki şartın varlığı aranacaktır. 1) Sahibinin hususiyetini taşıması (subjektif unsur): Bu husus, eser sahibinin özgün bir düşüncesinin ürünü olması ve yaratıcılığını yansıtması olarak anlaşılmaktadır. 2) Kanunda sayılan eser türlerinden birine girmesi. (objektif unsur)1
Objektif unsurlar FSEK’te sınırlı sayım ilkesine tabi tutulmuştur. Bu bağlamda Kanun’da belirtilen eser türleri:
1- İlim ve Edebiyat Eserleri (FSEK madde 2):
Herhangi bir şekilde -yazılı yahut sözlü- ifade edilen eserlerdir. Bilimsel ve teknik nitelikli çizimler, fotoğraflar, haritalar ve maketler de telif hakkı korumasına sahiptir. Eğer sadece bilimsel ve eğitsel yönüyle öne çıkıyorsa çoğunlukla sağlanan koruma, sadece şekli açıdan bir korumadır. Ancak bu kapsamda yapılan bir eser eğer güzel sanat eserleri kapsamına girerse daha kapsamlı korunur. Hangi kapsamda değerlendirileceğine ise öne çıkan özelliğe göre karar verilir. 2
2- Musiki Eserler (FSEK madde 3):
İfade aracının ses olduğu her nevi sözlü ve sözsüz beste musiki eser olarak koruma altındadır. Bir başkasına ait bestenin seslendirme yoluyla veya çalınarak icra edilmesi halinde ise “Komşu Haklar” kapsamında icracı sanatçının emeğinin korunması söz konusu olur. 3
3- Güzel Sanat Eserleri (FSEK madde 4):
Kanunda estetik değere sahip olmak koşulu ile “güzel sanat eserleri” kapsamına girecek mahsuller sekiz başlık altında sayılmıştır. Ancak burada önemle üzerinde durulması gereken nokta, güzel sanat eserlerinde bulunması gereken unsurun “estetik nitelik” taşımasıdır. Estetik nitelik ifadesi son derece subjektif olsa da estetik niteliğin, bir eserin işlevsel ya da bilimsel yönüyle değil, aynı zamanda duyusal ve duygusal etki yaratan beğenilen ve hoş gelen, biçimsel, görsel, işitsel veya diğer algısal özellikleriyle de ilgili olduğunu söylememiz mümkündür.
4- Sinema Eserleri (FSEK madde 5):
Esas itibarıyla bakıldığında sinema, birleştiğinde anlamlı bir bütün ortaya koyacak olan ve film üzerine kaydedilmiş olan durağan görüntülerin projeksiyon veyahut başka bir araç yardımıyla yeterli bir hızda, görüntünün elde edilebileceği başka bir yere yansıtılması suretiyle hareketli bir görünüm elde edilmesi yöntemini ifade eder. 4Korumanın sağlanmasının koşulu olarak hareketli görüntü dizisinin varlığı ve sahibinin hususiyetini taşıması önem arz etmektedir.
5-İşlenmeler ve Derlemeler:
- İşlemiş Eser: FSEK’e göre, işlenmiş eser, “orijinal eserin fikir ve sanat değeri taşıyan unsurlarının değiştirildiği, farklı bir şekilde sunulduğu veya başka bir biçimde yaratıldığı eser” olarak tanımlanır. Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu’nun (FSEK) 6. maddesi “işlenmeler” başlığıyla düzenlenmiştir. İlk fıkrada, “Diğer bir eserden istifade suretiyle vücuda getirilip de bu esere nispetle müstakil olmayan ve kanunda yazılı fikir ve sanat mahsulleri işlenmedir” şeklinde işlenme kavramı tanımlanmıştır. Aynı maddenin son fıkrasında ise, “İşleyenin hususiyetini taşıyan işlenmeler, bu kanuna göre eser sayılmıştır” denilmektedir. Ayrıca, FSEK’in 8. maddesinde, bir eserin sahibinin onu meydana getiren, bir işlenmenin sahibinin ise, asıl eser sahibinin hakları mahfuz kalmak şartıyla onu işleyen olduğu açıklanmıştır. Bu anlamda tercümeler, kitaptan yahut tiyatrodan uyarlanan sinema eserleri veya tam tersi, müzik aranjmanları ve tertipleri bu kategoride işlenmiş eser sayılır. İşlenmiş eserde öne çıkan nokta, asıl eserin özüne sadık kalınarak ve özelliklerini bozmadan, başka bir eserden yararlanarak oluşturulan bir eser olmasıdır. Bu tür bir eserde, orijinal eserin sahibinin yeni ve özgün bir yaratıcılığı ortaya çıkmaz. Yaratılan yeni işlenmiş eserin, aslına sadık kalarak yapılması beklense de, işleyenin özelliklerinin de eserde bir şekilde yansıtılması gerekir. Ancak, bu yansıma, orijinal eseri değiştiren, bağımsız bir yaratım olamaz; yalnızca asıl eserin karakterine zarar vermeyen bir katkı olmalıdır.
- Derleme Eser:Derleme eser, özgün eserin hakları saklı kalmak kaydıyla, ansiklopediler, antolojiler gibi içeriklerinin seçilmesi ve düzenlenmesi sonucu ortaya çıkan, düşünsel bir yaratıcılık ürünü olan eserdir. FSEK’in 6. maddesine göre, derleme eserler : 1-Bir eser sahibinin bütün veya aynı cinsten olan eserlerinin külliyat haline konulması, 2- Belli bir maksada göre ve hususi bir plan dâhilinde seçme ve toplama eserler tertibi 3- Veri tabanları şeklinde sayılmıştır.
- Aşk Yaratıcılık ve Yasa ‘Sanat Hukuku’ syf 21 Pınar Sönmez
↩︎ - Telif Hukukunda Eser ve Eser Çeşitleri Sanat Hukuku Enstitüsü Aybüke Yılmaz https://www.sanathukukuenstitusu.com/post/telif-hukukunda-eser-ve-eser-%C3%A7e%C5%9Fitleri
↩︎ - Aşk Yaratıcılık ve Yasa ‘Sanat Hukuku’ syf 23 Pınar Sönmez ↩︎
- Bozbel, Savaş. Fikri Mülkiyet Hukuku. On İki Levha Yayıncılık, İstanbul, Eylül, 2015, s.45. ↩︎